Water
Klimaatverandering leidt tot veranderingen in het toekomstige neerslagpatroon. In België zien we zomers droger worden en in de winter valt gemiddeld meer neerslag. Er is ook een duidelijke trend te zien in de ontwikkeling van extreme neerslag. De hoeveelheid neerslag bij een extreme regenbui zoals deze één keer per jaar voorkomt stijgt naar 2100 onder het hoog-impactscenario met 24%, die van extreme regenbui zoals deze één keer per 20 jaar voorkomt met 45%. Deze trends zullen hun invloed hebben op overstromingen, zowel door extreme neerslag als door overstroming vanuit rivieren. De gewijzigde neerslag heeft een invloed op het watersysteem, naast de toename van verharding en de waterbeheersingsprojecten op de waterlopen. De piekdebieten zijn de voorbije decennia toegenomen en ook de kans op overstromingen is gestegen. In sommige gebieden richten die nu al vaker dan één keer in de tien jaar schade aan.
Extreme neerslag kan in België tot overstromingen leiden met naast economische en ecologische gevolgen, ook psychosociale impact en schade aan cultureel erfgoed. Overstromingen vanuit rivieren of door intense neerslag veroorzaakten de voorbije jaren meermaals schade in het hele land. Verwacht wordt dat de overstromingsschade nog verder zal toenemen door de klimaatverandering.. De sterke toename van de extreme, kortstondige regenbuien zal riolerings- en andere afwateringssystemen bijkomend belasten in de toekomst. Rioleringen voeren niet enkel afvalwater af. Samen met beken en grachten staan ze vaak ook in voor de afvoer van hemelwater. Door hevige neerslag nemen de piekafvoeren in rioolstelsels, beken en grachten toe. De hevigere buien leiden de komende decennia tot een geleidelijke toename van het aantal riooloverstromingen en –overstortingen. Dit heeft grote gevolgen voor het ontwerp en de dimensionering van de infrastructuur. Overstromingen kunnen schade toebrengen aan transport- en energieproducerende infrastructuur en aan gebouwen in het algemeen. Maar ook onder andere in de landbouw kunnen ze tot aanzienlijke gevolgen leiden door het afspoelen van vruchtbare gronden.
Vlaanderen is bijzonder kwetsbaar voor waterschaarste. Binnen Europa heeft Vlaanderen namelijk één van de laagste waterbeschikbaarheden per inwoner. Dit komt door een combinatie van een hoge bevolkingsdichtheid en een relatief beperkte aanwezigheid van oppervlakte- en grondwater. Klimaatscenario’s voorspellen immers voor de zomers minder regen en meer verdamping.
Langdurige droogte kan schade toebrengen aan gewassen en hun groei beperken. De voorziening van drinkwater kan in het gedrang komen. Langdurige droogte kan ook aanleiding geven tot problemen met de bevaarbaarheid van waterlopen, waardoor de binnenscheepvaart in het gedrang komt. Maar ook andere sectoren waarbij water een essentieel element vormt binnen bv. het productieproces kunnen hierdoor hinder ondervinden. Droogte kan eveneens leiden tot verminderde waterkwaliteit.
Droogte heeft daarnaast impact op groen, bossen en natuur, wat kan leiden tot verlies aan biodiversiteit en de levering van ecosysteemdiensten op langere termijn. Door droogte in combinatie met hitte vergroot het risico op bos- en natuurbranden, wat leidt tot biodiversiteitsverlies, daling van de koolstofvoorraden in biomassa en bijkomende emissies van CO2, maar ook een bedreiging kan vormen voor landbouwgebieden, luchtkwaliteit en gezondheid.
Wateroverlast
In Vlaanderen worden de principes van de meerlaagse waterveiligheid toegepast om het risico op schade door overstromingen zo veel mogelijk te beperken waarbij we zowel inzetten op het beschermen tegen kritieke overstromingen (protectie), op de voorkoming van schade door overstromingen (preventie), als op de voorspelling en waarschuwing voor overstromingen (paraatheid). Overstromingsrisico’s verminderen is een gedeelde verantwoordelijkheid van overheden, sectoren en burgers. Het overstromingsbeleid in Vlaanderen gebeurt in uitvoering van de Overstromingsrichtlijn die stelt dat het risico op overstromingen beter ingeschat moet worden en dat maatregelen genomen moeten worden om de schade te beperken.
Ook de komende decennia zal Vlaanderen blijven inzetten op de preventie van overstromingsschade. Zelfs zonder verhoogde schade door klimaatverandering verwacht men dat door de economische groei en de bevolkingsgroei, de overstromingsschade in bepaalde gebieden in de toekomst hoger zal zijn dan vandaag. In het dichtbevolkte Vlaanderen is de ruimte voor de watersystemen erg minimaal, dat bemoeilijkt samen met het teveel aan sediment in de waterlopen het (wankele) evenwicht van de watersystemen. De meeste klimaatscenario’s wijzen er bovendien op dat we nattere winters krijgen en zomers met meer hevige buien en dat de zeespiegel verder zal stijgen. Tot slot zijn vele overheidsinstanties, sectoren en burgers er zich nog veel te weinig van bewust dat overstromingsrisico’s verminderen een gedeelde verantwoordelijkheid is.
In het Waals Gewest werd in 2003 een overstromingspreventieplan goedgekeurd (het PLUIES-plan of ‘Prévention et LUtte contre les Inondations et leurs Effets sur les Sinistrés’ – Preventie en strijd tegen overstromingen en hun impact op de slachtoffers). Dit globale plan wil de kennis van het overstromingsrisico verbeteren, de afvloeiing van water op hellingen verminderen en vertragen, het rivierbeheer verbeteren, de kwetsbaarheid verminderen in zones die blootstaan aan overstromingen, en het crisisbeheer verbeteren. Het toezicht in reële tijd op waterlopen, de hydrologische studies, de coördinatie en de overstromingsalarmen zijn alvast operationeel. Het PLUIES-plan zal worden geamendeerd om de Europese Overstromingsrichtlijn om te zetten. In de toekomstige overstromingsbeheersplannen (PGRI: Plan de Gestion des Risques Inondations) zullen de principes op basis van de 3 P’s geïntegreerd zijn: Prevention, Protection en Preparation (preventie, bescherming en voorbereiding).
In het Brussels Hoofdstedelijk Gewest zijn in het Gewestelijk Waterbeheersplan uit 2017, voor de periode 2016 – 2021, zowel preventieve als curatieve acties opgenomen. Preventieve maatregelen waarborgen dat het bebouwde gebied beter is aangepast aan de toegenomen neerslag, meer bepaald door een betere doorsijpeling van het water in de bodem en door het tijdelijk vasthouden van het water op de percelen. Ook werden maatregelen genomen om het regenwater te recupereren, en om de doorsijpeling en evapotranspiratie te verhogen.
Het ‘blauw netwerk’ programma, dat in 1999 in het leven werd geroepen, heeft tot doel om de continuïteit van het hydrologisch netwerk te herstellen en er de functie van ‘buffer bij wassend water’ weer in te voeren door het proper afvloeiend water te recupereren. In het Brussels Gewest is het netwerk voor de evacuatie van het overtollige water van het unitaire type: de riolen en de afvoerkanalen voeren niet alleen het afvalwater af maar ook het water van overwelfde rivieren en het afvloeiend water. Het nadeel van dit systeem is dat bij droog weer of geringe neerslag het afvalwater dat in het zuiveringsstation belandt, onnodig wordt verdund en bij hevige regen verstopt raakt en overstromingen veroorzaakt met zeer vervuild water. Dit programma maakt het verder mogelijk om de rivieren, vijvers en waterrijke zones in het stedelijk gebied op te waarderen.
De belangrijkste curatieve maatregel is de bouw van een reeks stormbekkens, aangesloten op het rioleringsnet. Bij zeer hevige neerslag kunnen deze bekkens het afvloeiend water opslaan zodat het debiet van het rioleringsnet zich kan herstellen.
Parallel werden ook compensatiemaatrgelen voor verharding op perceelsniveau systematisch opgenomen in de bouwvergunning om afvloeiend water vast te houden of te infiltreren.
Op federaal niveau wordt de dekking tegen overstromingen en andere natuurrampen sinds 2007 opgenomen in de particuliere brandverzekeringspolissen. Het Koninklijk Besluit van 28 februari 2007 definieert ‘risicogebieden’ op basis van kaarten die door de gewesten zijn opgesteld. Als een nieuw gebouw wordt opgetrokken in een ‘risicogebied’ is de verzekeraar niet verplicht om dekking tegen overstromingsschade te bieden. Voor de bestaande gebouwen in risicogebieden bestaat er een solidariteitsmechanisme om de premies te beperken, meer bepaald door de kosten te verdelen onder alle verzekerde partijen. Hoewel de wetgeving niet in de eerste plaats de adaptatie aan de klimaatverandering beoogt, heeft ze toch een ontradend effect op residentiële gebouwen in gebieden met een hoog overstromingsrisico. Overstromingskaarten zijn beschikbaar voor de drie gewesten.
Overstromingskaarten zijn beschikbaar voor de drie gewesten (Wallonië, Vlaanderen, Brussel)
Watertekort
Om het risico op waterschaarste in België zo veel mogelijk te beperken, wordt de voorkeur gegeven aan duurzame oplossingen die aansluiten bij het watersysteem. Dit gebeurt, net als bij overstromingen, volgens de principes van de meerlaagse waterveiligheid met bijzondere aandacht voor protectieve, preventieve en paraatheidsverhogende maatregelen die de watervraag en het wateraanbod in evenwicht houden. De vermindering van het risico op watertekort is een gedeelde verantwoordelijkheid van overheden, sectoren en burgers.
Het beleid voor de aanpak van de waterschaarste en droogte richt zich op de doelstellingen van de kaderrichtlijn Water en op de beperking van schade door waterschaarste en droogte. De kaderrichtlijn Water verplicht de lidstaten duurzaam met water om te springen. Hiervoor moeten ze beheerplannen opstellen per stroomgebied.
Om bij een droogte het nodige overleg en de afstemming tussen maatregelen beter te garanderen, is in Vlaanderen in juni 2017 de Coördinatiecommissie Integraal Waterbeleid (CIW) aangesteld als droogtecoördinator en in juni 2018 de Vlaamse droogtecommissie geïnstalleerd. Bij extreme droogte moet men ook kunnen beschikken over voorrangsregels voor waterverbruik. Daartoe werd overleg opgestart met alle betrokken actoren.
In het Brussels Gewest wordt het toezicht op het niveau van de waterbekkens sinds 2004 gecombineerd met het toezicht op de kwaliteit ervan. In 2017 werd een gewestelijk waterbeheersplan goedgekeurd om een geïntegreerde en globale benadering te vinden voor alle uitdagingen in verband met waterbeheer voor de periode 2016 – 2021. Dit plan voorziet in maatregelen om het duurzaam gebruik van water te stimuleren en het hydrografische net van het gewest te herstellen. Het plan omvat ookt een programma voor rationeel watergebruik in stedelijke gebieden, ontwikkeld in het kader van een duurzaam stedelijk ontwerp en ecologische bouwprojecten.
Waterstanden in België: Vlaanderen en Wallonië
Droogte (Vlaanderen)
Project Flood4Cast (VITO) om beter te anticiperen op mogelijke overstromingsscenario’s
Project “Flooding: overstromingen voorspellen“
Horizon 2020 project BINGO: Bringing INnovation to onGOing water management – a better future under climate change (2015-2019) heeft tot doel praktische kennis en instrumenten te verschaffen aan eindgebruikers, waterbeheerders, besluitvormers en beleidsmakers die te maken hebben met klimaatverandering, om hen in staat te stellen beter om te gaan met alle klimaatprojecties, inclusief droogtes en overstromingen.